Om de beste reistips en leukste plekjes aan je te tippen ontmoeten we locals, ondernemers en interessante mensen uit heel de Balkan. Oprichter Ivana sprak met bevlogen Marijana Kramarić, modeontwerpster uit Sarajevo die unieke, tijdloze en multifunctionele kleding met een attitude maakt. Speciaal voor Balkanlocals onthult ze haar favoriete plekken in Sarajevo en vertelt ze over haar creatieve universum.
Fotocredit header: Ivan Hrkas
Hi Marijana, kun je ons iets meer vertellen over jezelf en je merk Citoyenne K.?
‘Hallo, mijn naam is Marijana Kramarić. Ik ben moeder van een 10-jarige jongen genaamd Bor en al 14 jaar ondernemer. Ik ben geboren en getogen in Zagreb in de jaren 80. Na mijn studie Filosofie en Indiase studies ben ik begonnen aan het avontuur om mezelf om te vormen tot modeontwerper en ondernemer. Ik run een klein slow fashion merk, maar het voelt meer als een vriendenclub met de focus op mode. Ik probeer mijn klanten (die vaak vrienden worden) te empoweren door middel van kleding, creatieve processen en humor. Er is nauwelijks een scheidslijn tussen mijn merk en mijzelf; ze maken deel uit van elkaar. Het is eigenlijk mijn creatieve universum dat ik deel met de wereld.’
Als modeontwerper heb je in verschillende plaatsen gewerkt en gewoond. Welke plek heeft de meeste impact op jou gehad en waarom?
‘De eerste en belangrijkste halte op mijn reis was Parijs. Parijs bevrijdde me van wie ik destijds was; ik liet mijn dromen om een geleerde te worden achter me en bracht me naar de wereld van plezier en vreugde die ik toen mijn hobby’s noemde. Het voelde vanzelfsprekend dat de plezierige, creatieve kant de overhand kreeg boven de meer ‘formele’, strenge verhaal in mijn hoofd… De vreugde van creëren, mensen gelukkig maken en daarvoor betaald worden, gaf gewoon een goed en fijn gevoel.
Mensen begonnen bestellingen te plaatsen, en dat was het moment waarop ik besloot: ik zou graag mijn brood willen verdienen met mijn mode. Ik begon met naaien toen ik drie was, maakte altijd kleding voor mezelf en mijn vrienden, maar voelde nooit eerder dat het goed genoeg was om het serieus te nemen. Deze paar jaar dat ik in Parijs woonde, met een open geest en hart, zoals je kunt zijn als je in je midden twintig bent, waren vormend in elk opzicht.
Het sterke visuele en culturele plaatje werd vastgesteld en het volledige profiel was gemaakt: moedige, moderne, vrouwelijke, slimme, grappige vrouwen, dat zijn de vrouwen voor wie mijn ontwerpen bedoeld zijn. Later verhuisde ik naar Chicago, waar ik ondergedompeld was in Retail management, het dichtstbijzijnde wat ik kon doen zonder ervaring in de mode om zoveel mogelijk kennis op te doen over klantenservice en het runnen van een bedrijf, wat ik later zelf zou gebruiken.
Ik hield van Chicago, ook al miste ik Parijs. Maar de muziek, de jazzscene, de architectuur, vrienden… het beste van Amerika was er.’
En toen ben je naar Edinburgh verhuisd?
‘Op het moment dat ik op het punt stond om naar New York te verhuizen, naar de meest bruisende plek vol energie, gebouwd op alle dromen van het beginnen van een nieuw leven, je persoonlijke geschiedenis achter je laten en jezelf herschrijven, belandde ik in Edinburgh. Een waanzinnig mooie stad, sprookjesachtig, met al haar duistere kanten die verschillende lagen van de stad opslokken.’
Ik ken je nog uit de tijd dat je in Rotterdam verbleef, was dit ook een woonadres?
‘Voordat ik naar Sarajevo verhuisde, heb ik kort gewoond in Nederland. Ik heb maanden doorgebracht in Rotterdam, waar ik werkte met studenten in een geweldige galerij genaamd ‘De Nieuwe Ontwerpers’ destijds. Het was een zeer bloeiende tijd voor Citoyenne K. Alle ideeën die borrelden, kwamen tot leven in die omgeving. Vanuit Rotterdam ben ik naar Sarajevo gekomen en daar breng ik sinds 2013 het grootste deel van mijn tijd :).’
Je komt oorspronkelijk uit Zagreb met een adres in Sarajevo :-)?
‘Ik kwam voor het eerst naar Sarajevo in 1996. En zoals je je kunt voorstellen, werd ik weggevaagd door de humor en charme van de mensen, de culturele diversiteit en de geweldige creatieve energie die je hier vindt. Later had ik een sterke Bosnische gemeenschap in Parijs en Chicago, waarmee ik aan verschillende projecten werkte, en beetje bij beetje brachten genegenheid en dromen me uiteindelijk naar Sarajevo. Mijn zoon is hier geboren en het voelde dat dit de perfecte plek was voor een kind om op te groeien, omringd door ongerepte natuur en de nabijheid van de Adriatische Zee.’
Ik heb altijd een bijzondere band met de steden waarin ik woon. Het voelt alsof ik ze op een dag zal verlaten, net zoals een oude geliefde, maar hun charme blijft me steeds verbazen. Voor nu is de magie hier nog steeds aanwezig.’
Wat is er kenmerkend aan het leven in Sarajevo, als je het vergelijkt met andere steden?
‘Sarajevo voelt als een perfecte mix van een relaxte zuidelijke stad die zich verschuilt achter prachtige Oostenrijk-Hongaarse gebouwen. Ik hou gewoon van de mix van deze invloeden. Ook al klinkt het cliché, maar dit contrast en multiculturele erfgoed zijn zo aanwezig en creëren een bijzonder gevoel. Ik zou willen dat we iets konden doen aan de smog en vervuiling hier, misschien zullen we in de toekomst grote dromen hebben voor deze stad, net zoals vroeger.’
Waar vind je inspiratie voor je kleding en maak je alles zelf?
‘Aangezien ik mezelf heb leren ontwerpen, zoek ik overal naar lessen en inspiratie. Citoyenne K. voelt meer als een levend wezen waarmee ik mijn gevoelens en gedachten uitdruk. Tijdens deze reis ontmoet ik veel interessante mensen die deel uitmaken van die reis. Ik lees, kijk films, ga naar concerten, heb diepgaande gesprekken, kook en lach veel. Het leven zelf dient als mijn inspiratiebron. Meestal werk ik alleen, maar voor grotere evenementen krijg ik hulp van geweldige jonge vrouwen die me helpen met het naaien. Ik knip alle stukken zelf uit en begeleid het proces tot de laatste steek.’
Denk je dat vrouwen te veel proberen te voldoen aan het standaardbeeld van wat we zouden moeten dragen, in plaats van onze eigen trend en stijl te volgen?
‘De druk is enorm en soms ondraaglijk. Sociale media en de mogelijkheid om alles binnen een minuut op je telefoon te hebben, maken ons minder creatief. De overvloed aan foto’s en informatie die op ons afkomt, maakt het moeilijk om de juiste beslissingen te nemen of een individuele stijl te ontwikkelen. Het voelt alsof alles al gezien en gedaan is. Er is geen ruimte om te voelen wat we echt willen dragen. Stijl gaat over een gevoel, een innerlijke beleving van wie je bent binnen een bepaald tijdsbestek en een bredere context. Het draait om de rol die we spelen op een specifiek moment. Stijl gaat ook om bevrijding. Dat is wat ik mijn klanten en vrienden probeer te leren. Ik creëer dingen voor hen. Ze hoeven niet te kiezen uit wat ik heb gemaakt; ik sta hier om hen te dienen en hen te helpen zich krachtig, vrij en mooi van binnen en van buiten te voelen. Daarom heb ik deze slogan: “Citoyenne K. maakt deel uit van je identiteit, niet van je garderobe :).’
Hoe is jouw kijk op slow fashion?
‘Ik hoop dat jongere vrouwen meer vrijheid zullen ervaren om bewust te experimenteren en te kiezen. Slow fashion is ook prestigieus geworden. Het is uitdagender en duurder om op deze manier dingen te produceren, wat leidt tot hogere prijzen. Aan de andere kant is goedkope, trendy fast fashion, geproduceerd onder erbarmelijke omstandigheden, enorm toegankelijk geworden voor het grote publiek. Maar als je het mij vraagt, zou ik zeggen: koop vintage, zoek naar de geschiedenis en verhalen erachter. Maak dat deel van je ontdekkingstocht en creatieve expressie. Geef een aantal vintage stukken een nieuwe twist met wat slow fashion en dan zijn we op de goede weg. Bovendien, hergebruik en ruil kleren met je vrienden en je zult zien dat dingen beginnen te veranderen.’
Kun je ons naar jouw favoriete plekken in Sarajevo meenemen?
‘Sarajevo is klein genoeg om te voet te verkennen, waardoor de historische lagen duidelijker zichtbaar worden als je door de stad wandelt. Het is betoverend om van het Oostenrijk-Hongaarse naar het Ottomaanse deel te wandelen, bekend als Baščaršija. Ik zou zeggen verdwaal in de smalle straatjes en ontdek lokale winkels en ambachtslieden. Proef de beste baklava, mijn favoriet komt van de Baklava-winkel in Baščaršija. Geniet van traditioneel eten bij het Hadžibajrić-restaurant na een lange wandeling en sightseeing, steek de rivier over naar de oudste hamam bij Careva Džamija. De volgende dag bewonder je de ornamenten van Art Deco-gebouwen en lunch je in het Joodse gemeenschapscentrum. Bezoek de synagoge van Sarajevo, op slechts 10 minuten lopen vind je een orthodoxe kerk en een katholieke kathedraal, allemaal inspirerend en indrukwekkend. Vergeet de belangrijkste markt van Sarajevo, de Markale niet, een ontmoetingsplaats om lokale lekkernijen te proeven en locals te ontmoeten. En neem zeker de tijd om prachtige lokaal gekweekte bloemen te kopen bij “tante Nerma” op de open markt van de Markale!’
Hoe breng je het weekend door?
‘De meeste van mijn weekends worden verdeeld tussen werk en natuur. Zondagen zijn gereserveerd voor wandelen in de bergen rond Sarajevo, wilde kruiden verzamelen, paddenstoelen plukken of gewoon mijn hoofd leegmaken en genieten van al deze schoonheid. Mijn favoriete plek voor een makkelijke lunch in het bos, niet ver van Sarajevo, is “Novka” in Crepoljsko, slechts 30 minuten rijden van Baščaršija. Een van de mooiste ervaringen is wandelen over de Visocica en overnachten in de berghut Vrela.’
Voor mensen die iets van jou willen kopen of een kledingstuk op maat willen laten maken, hoe werkt dat precies? Heb je ook een website?
‘Door de jaren heen werden mijn spullen verkocht in verschillende steden, maar ik heb nooit de perfecte offline of online plek gevonden die helemaal bij me paste. Daar werk ik nog steeds aan 🙂 Voordat het idee van de winkel werkelijkheid wordt, kun je me vinden en bereiken op Instagram of Facebook, die “etalage/winkel” probeer ik regelmatig open te houden. Hier deel ik op welke beurzen ik sta en waar je me kunt vinden.
Je kunt me ook een bericht sturen en de dingen bestellen die je leuk vindt, en ik maak het en verstuur het wereldwijd. Ik zorg er altijd voor dat mijn klanten verschillende kleuren, stoffen of details kunnen kiezen om de ontwerpen aangepast en speciaal te houden, speciaal voor hen gemaakt.
In Sarajevo of Zagreb kun je mijn atelier bezoeken. Enkele keren per jaar ben ik in Wenen op kleinere designbeurzen en evenementen te vinden, en de enige winkel waar je nog steeds mijn ontwerpen kunt vinden, is de museumwinkel van MAK in Wenen, zij hebben altijd een selectie van mijn werk.’
Welke bestemmingen staan nog op jouw verlanglijstje?
‘Ik ben een fervent reiziger en trek er regelmatig op uit, meestal met de auto, om plekken te verkennen tijdens mijn reizen naar beurzen en tentoonstellingen. Ongeveer vijf keer per jaar bezoek ik Zagreb en de Adriatische kust, zowel voor werk als voor plezier, waarbij ik deze mooie momenten deel met mijn zoon.
Mijn meest recente avontuur bracht me naar Villa Montechiaro, gelegen tussen Napels en de Amalfikust, om vrienden te bezoeken. Tijdens deze reis hadden we autopech, waardoor we drie extra dagen doorbrachten in een schilderachtig Italiaans dorp… Onverwachte wendingen maken reizen juist zo bijzonder. Ik ben dol op het ontdekken van nieuwe plekken. Na mijn geplande reis naar het Salzburg-gebied deze winter, kijk ik er naar uit om Portugal te verkennen.’
Welke plek koester je het meest in Sarajevo en waarom kom je er graag?
‘Een favoriete plek in Sarajevo is de theewinkel van mijn vriend Ado, genaamd Franz & Sophie, gelegen in de smalle straat boven de Markale-markt. Deze plek is betoverend; zodra je binnenstapt, waan je je in een tijdcapsule van vervlogen tijden, toen specerijen en theeën uit Azië werden geïmporteerd en prachtig werden uitgestald en gelabeld op de planken. Ado heeft een van de meest indrukwekkende assortimenten biologische theeën: van gearomatiseerde tot infusies, rooibos tot Ayurvedisch, je kunt het zo gek niet bedenken of hij heeft het. Elke keer als je een van de dozen opent, word je meegenomen naar verschillende plaatsen door de heerlijke geuren. Naast thee biedt de winkel ook prachtige theepotten en specerijen aan, en kun je er de meest interessante mensen ontmoeten die altijd in zijn voor een praatje en grappen delen. Deze plek is een ware bron van inspiratie, waar aspirant-kunstenaars, muzikanten, journalisten en allerlei interessante mensen samenkomen terwijl ze van hun thee genieten.
In plaats van koffie drink ik daar meestal mijn matcha latte. Het mooie is dat je hier ook losse thee kunt kopen om mee naar huis te nemen of als cadeau te geven. Ik beschouw deze plek als mijn tweede kantoor.’
Afspreken met vrienden doe ik bij…
‘Omdat ik van koken hou, nodig ik mijn vrienden uit bij mij thuis voor diners, maar af en toe organiseren we feestjes in een van de mooiste appartementen in Sarajevo, eigendom van mijn vriendin Amela, dat uitkijkt op Sarajevo Vijećnica. Het appartement is in zijn oorspronkelijke staat behouden, met al het meubilair en de kunst uit het begin tot het midden van de vorige eeuw. Als je Sarajevo bezoekt en op zoek bent naar een plek om te verblijven, is dit de plek om de echte geest van Sarajevo te ervaren.’
Speciale vondsten vind ik bij…
‘Franz & Sophie en de lokale boerenmarkten.’
Dank je wel voor je openheid en enthousiasme om deel te nemen aan dit interview en veel succes met je bedrijf!
